Warszawa - ngo.pl

Potocznie mianem klauzul społecznych określa się rozwiązania przewidziane prawem, które pozwalają osiągać dodatkowe korzyści społeczne przy realizacji zamówień publicznych.  

Precyzyjnie rzecz ujmując, pojęcie klauzul społecznych odnosi się do czterech szczegółowych rozwiązań opisanych poniżej, które znajdują się w unijnym i krajowym prawie dotyczącym zamówień publicznych. Obok tych czterech klauzul w prawie istnieją także inne, bardziej ogólne rozwiązania, pozwalające osiągać korzyści społeczne. Stosowanie przez zamawiających klauzul społecznych i innych rozwiązań uwzględniających korzyści społeczne określane jest jako społeczne zamówienia publiczne.

Zamówienia publiczne udzielane są w oparciu o dyrektywy unijne oraz prawo krajowe, które musi być z nimi zgodne. Zarówno w dyrektywach UE, jak i w prawie krajowym określonych jest kilka podstawowych zasad udzielania zamówień publicznych, m.in. zasada nieograniczonego dostępu do realizacji zamówień, która mówi, że każdy, kto jest w stanie zrealizować zamówienie, ma prawo się o nie ubiegać.  Klauzule społeczne w mniejszym lub większym stopniu ograniczają zasadę otwartego dostępu do zamówień publicznych, bo dzięki temu możliwe jest osiągnięcie istotnych korzyści społecznych. Takie ograniczenie jest dopuszczalne tylko na podstawie rozwiązań przewidzianych w obowiązującym prawie.

Dyrektywy unijne przewidują szereg możliwości uwzględniania aspektów społecznych, ale mają one charakter dobrowolny. O tym, czy są stosowane w kraju członkowskim UE, decydują jego władze, włączając (lub nie) te rozwiązania do prawa krajowego. Polskie Prawo zamówień publicznych (Pzp) uwzględnia większość możliwości przewidzianych w dyrektywach unijnych. 

Główne korzyści społeczne, które można osiągnąć dzięki stosowaniu społecznych zamówień publicznych to:

• promowanie godnej pracy,
• poszanowanie praw człowieka i prawa pracy,
• zwiększanie bezpieczeństwa socjalnego pracowników,
• zwiększanie zatrudnienia osób zagrożonych społecznym wykluczeniem oraz wsparcie integracji społecznej i zawodowej tych osób,
• wspieranie rozwoju ekonomii społecznej,
• promocja równych szans oraz zasady „dostępny i przeznaczony dla wszystkich”,
• włączenie zrównoważonych kryteriów wraz z uwzględnieniem kwestii uczciwego i etycznego handlu,
• ułatwianie dostępu do przestrzeni, budynków czy usług publicznych wszystkim obywatelom, w tym osobom z niepełnosprawnościami.

Klauzula zastrzeżona

Klauzula zastrzeżona – na podstawie art. art. 94 ust. 1 i 2 ustawy Prawo zamówień publicznych (Pzp) – umożliwia zamawiającemu ograniczenie (zastrzeżenie) udziału w postępowaniu do podmiotów, które spełniają w momencie złożenia ofert dwa warunki:

• są zakładami pracy chronionej, spółdzielniami socjalnymi lub innymi podmiotami, których głównych celem działalności lub działalności ich wyodrębnionych organizacyjnie jednostek, które będą realizowały zamówienie, jest społeczna i zawodowa integracja osób społecznie,
• osoby należące do grup zagrożonych społeczną marginalizacją stanowią minimum 30% osób zatrudnionych przez oferenta,

Przykładowe grupy osób zagrożonych społeczną marginalizacją (na podstawie Prawa zamówień publicznych): 

• osoby z niepełnosprawnościami,
• osoby bezrobotne,
• osoby pozbawione wolności lub zwalniane z zakładów karnych, mające trudności w integracji ze środowiskiem,
• osoby z zaburzeniami psychicznymi,
• osoby bezdomne,
• osoby, które uzyskały w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą,
• osoby do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadające status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia,
• osoby będące członkami mniejszości znajdującej się w niekorzystnej sytuacji, w szczególności będące członkami mniejszości narodowych i etnicznych,
• osoby poszukujące pracy, niepozostające w zatrudnieniu lub niewykonujące innej pracy zarobkowej,
• osoby usamodzielniane, czyli osoby opuszczające, po osiągnięciu pełnoletności, rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka, placówkę opiekuńczo-wychowawczą.

Zamawiający sam decyduje o zastosowaniu klauzuli, ma także możliwość wskazania grupy (grup) osób wykluczonych, których dotyczy wskaźnik zatrudnienia.

Najważniejsza korzyść z zastosowania klauzuli to zatrudnienie i integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zamówienia z klauzulą zastrzeżoną mogą być realizowane wyłącznie przez wykonawców spełniających łącznie oba warunki, z reguły są to podmioty ekonomii społecznej.

Klauzula pracownicza

Klauzula pracownicza – na podst. art. 95 ust. 1 i ust. 2 Pzp – oznacza nałożenie na wykonawcę lub podwykonawcę zamówienia obowiązku zatrudnienia na umowę o pracę osób wykonujących wskazane przez zamawiającego czynności.  

Zamawiający, chcąc zlecić zamówienie dotyczące usług lub robót budowlanych, musi przeanalizować, czy obejmuje ono czynności wymagające zatrudnienia na umowę o pracę zgodnie z Kodeksem Pracy. Jeżeli tak jest, to zamawiający musi uwzględnić taki wymóg w opisie przedmiotu zamówienia, wskazując te czynności, a wykonawca (podwykonawca) zamówienia musi ten wymóg spełnić zatrudniając do ich realizacji osoby na umowę o pracę.

Klauzula pracownicza służy wzmocnieniu bezpieczeństwa socjalnego pracowników realizujących zamówienia. Jak jedyna klauzula z mocy ustawy ma charakter obligatoryjny.

Klauzula zatrudnieniowa

Klauzula zatrudnieniowa – na podst. art. 96 ust. 1 i 2 Pzp - pozwala zamawiającemu określić w opisie przedmiotu zamówienia wymagania związane z realizacją zamówienia, które mogą obejmować aspekty gospodarcze, środowiskowe, społeczne, związane z innowacyjnością lub zatrudnieniem, w szczególności dotyczące zatrudnienia przy realizacji zamówienia osób należących do następujących grup zagrożonych społecznym wykluczeniem:

• osoby bezrobotne,
• młodociani w celu przygotowania zawodowego,
• osoby z niepełnosprawnością,
• osoby bezdomne realizujące indywidualny program wychodzenia z bezdomności,
• osoby uzależnione od alkoholu lub narkotyków po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego,
• chorzy psychicznie,
• zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem,
• uchodźcy realizujący indywidualny program integracji,
• osoby poszukujące pracy, niepozostające w zatrudnieniu lub niewykonujące innej pracy zarobkowej,
• osoby usamodzielniane.

Stosowanie klauzuli zatrudnieniowej jest dobrowolne, zamawiający sam określa liczbę osób zatrudnionych oraz grupę (grupy) zagrożonych marginalizacją, do której te osoby mają należeć. Stosowanie klauzuli służy zatrudnianiu i integracji zawodowej i społecznej osób z grup zagrożonych marginalizacją.

Wymogi klauzuli zatrudnieniowej potencjalnie może spełnić każdy wykonawca, ale łatwiej to zrobić podmiotom ekonomii społecznej, które już zatrudniają osoby zagrożone społeczną marginalizacją.

Klauzula usługowa

Klauzula usługowa – na podst. art. art. 361 ust. 1 i 2 Pzp – to także klauzula o charakterze zastrzeżonym, można ją zastosować przy udzielaniu zamówień na określone rodzaje usług zdrowotnych, społecznych oraz kulturalnych wymienionych w ustawie. 

Jeżeli zamawiający zleca tego typu usługi, to dzięki klauzuli może ograniczyć udział w postępowaniu wyłącznie do podmiotów, które łącznie spełniają następujące warunki:

• celem ich działalności jest realizacja zadań w zakresie użyteczności publicznej związanej ze świadczeniem tych usług oraz społeczna i zawodowa integracja osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,
• nie działają w celu osiągnięcia zysku, przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników,
• struktura zarządzania nimi lub ich struktura własnościowa opiera się na współzarządzaniu w przypadku spółdzielni, akcjonariacie pracowniczym lub zasadach partycypacji pracowników, co wykonawca określa w swoim statucie,
• w ciągu ostatnich 3 lat poprzedzających dzień wszczęcia postępowania o udzielenie zamówienia na usługi społeczne i inne szczególne usługi nie udzielono im zamówienia na podstawie tego przepisu przez tego samego zamawiającego.

Umowa na realizację zamówienia udzielonego z zastosowaniem klauzuli usługowej nie może zostać zawarta na okres dłuższy niż 3 lata.

Zamawiający sam decyduje o stosowaniu klauzuli usługowej, która służy przede wszystkim wsparciu integracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, ale także deinstytucjonalizacji, czyli uspołecznieniu świadczenia usług istotnych dla obywateli, bo ich wykonawcami mogą być podmioty ekonomii społecznej spełniające wymogi klauzuli, przede wszystkim spółdzielnie socjalne i przedsiębiorstwa społeczne.

Opisane klauzule społeczne mogą być stosowane bez względu na wartość zamówienia. Przy udzielaniu zamówień o wartości poniżej 130 tys. zł nie obowiązuje co prawda Prawo zamówień publicznych, ale zamawiający mogą wykorzystywać jego elementy, na przykład stosować klauzule społeczne.

Według danych Urzędu Zamówień Publicznych w 2020 roku zamawiający zastosowali rozwiązania pozwalające osiągać korzyści społeczne w 20% zamówień udzielonych w oparciu o Pzp. Ale ok. 80% z nich dotyczyło klauzuli pracowniczej, która jako jedyna ma charakter obligatoryjny, pozostałe klauzule o charakterze dobrowolnym stosowane były dość marginalnie. Upowszechnienie wykorzystania klauzul społecznych w zamówieniach publicznych, zwłaszcza przez samorządy terytorialne, jest więc wciąż wyzwaniem.

Doświadczenia, nielicznych jeszcze, samorządów, które konsekwentnie stosują klauzule, potwierdzają, że przynoszą one spodziewane korzyści społeczne, przede wszystkim:

• zwiększenie zatrudnienia osób, które bez stosowania klauzul, miałyby niewielkie szanse na znalezienie pracy, np. długotrwale bezrobotnych, osób z niepełnosprawnością czy osób bezdomnych,
• wsparcie integracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i ich usamodzielniania się,
• zwiększenie skali zatrudnienia na umowy o pracę u wykonawców realizujących zamówienia,
• wsparcie działalności lokalnych podmiotów ekonomii społecznej

O KORZYŚCIACH ze stosowania klauzul społecznych czytaj także >

Korzyści dla podmiotów ekonomii społecznej?

Trzy z opisanych klauzul społecznych, klauzula zastrzeżona, usługowa i zatrudnieniowa, są dość często wykorzystywane jako instrumenty ułatwiające dostęp do realizacji zamówień publicznych podmiotom ekonomii społecznej, czyli organizacjom pozarządowym, spółdzielniom socjalnym czy spółkom non-profit. Nie wszystkim, bo muszą one spełniać dodatkowe warunki określone w klauzulach, na przykład zatrudniać osoby z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Z punktu widzenia podmiotów ekonomii społecznej stosowanie klauzul umożliwia:

• zwiększenie szans na realizację zamówień publicznych przez podmioty ekonomii społecznej, co jest dla nich korzystne zwłaszcza w sytuacji, w której konkurują z podmiotami rynkowymi,
• zwiększenie stabilizacji działalności podmiotów ekonomii społecznej dzięki zmniejszeniu ryzyka pozyskania zamówień publicznych, które mogą stanowić istotne źródło przychodów organizacji pozarządowych czy spółdzielni socjalnych w ramach działalności odpłatnej lub gospodarczej.

Korzyści dla samorządów

Dla zamawiających, zwłaszcza samorządów lokalnych, wykonywanie zamówień publicznych przez podmioty ekonomii społecznej to przede wszystkim:

• forma wsparcia ważnych celów społecznych, które te podmioty realizują, np. integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, tworzenia lokalnych miejsc pracy czy też zaspokajania potrzeb mieszkańców poprzez świadczenie różnego rodzaju usług społecznych,
• wzmocnienie lokalnej gospodarki i społeczności – zdecydowana większość podmiotów ekonomii społecznej działa lokalnie, więc jako wykonawcy zamówień publicznych wydają pieniądze lokalnie i zatrudniają mieszkańców społeczności lokalnych.

Dlaczego organizacje powinny zainteresować się zamówieniami publicznymi?

Podmioty ekonomii społecznej, zwłaszcza organizacje pozarządowe, wciąż dość rzadko ubiegają się o zamówienia publiczne. Wydaje się, że warto to zmienić, przede wszystkim dlatego, że rynek zamówień publicznych jest o wiele większy niż zadań realizowanych w trybie ustawy o działalności pożytku publicznego, które najczęściej realizują organizacje pozarządowe. Szacowana wartość rynku zamówień publicznych, w których można stosować klauzule społeczne, wyniosła w 2020 roku blisko 220 mld zł i była kilkadziesiąt razy większa niż wartość zadań zleconych w oparciu o ustawę o pożytku publicznym i o wolontariacie.

Plusem jest również to, że małe zamówienia o wartości poniżej 130 tys. zł, mogą być udzielane bezpośrednio lub w sposób o wiele prostszy niż otwarte konkursy ofert z ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Prostsze jest także rozliczenie realizowanych zamówień, podmiot ekonomii społecznej nie musi składać sprawozdań merytorycznych i finansowych, jak w przypadku pożytku publicznego, wystawia jedynie fakturę. Jest to rozwiązanie dające znacznie większą elastyczność w realizacji zamówienia i ponoszenia związanych z nią kosztów niż w przypadku realizacji zadań pożytku publicznego.

Ubiegając się o zamówienie publiczne podmioty ekonomii społecznej, inaczej niż to jest w pożytku publicznym, konkurują nie tylko pomiędzy sobą, ale także z każdą osobą fizyczną czy firmą, która będzie w stanie zrealizować zamówienie. To podwyższa ryzyko związane z niepowodzeniem w pozyskaniu zamówienia, ale klauzule społeczne służą m.in. temu, aby zwiększyć szanse na realizację zamówień przez podmioty ekonomii społecznej.

Warszawa, na podstawie zarządzenia Prezydenta m.st. Warszawy, od 2015 roku wprowadziła obowiązek stosowania klauzul społecznych. Dotyczył on tylko niektórych przedmiotów zamówień, tych, które mogły być zrealizowane przez podmioty ekonomii społecznej, np. cateringu czy usług porządkowych.

W sierpniu 2021 roku Prezydent m.st. Warszawy wydał nowe zarządzenie nr 1504/2021, które wprowadziło obowiązek stosowania klauzul społecznych bez względu na przedmiot zamówienia. Dotyczy ono stosowania trzech klauzul społecznych: zastrzeżonej, pracowniczej i zatrudnieniowej, dodatkowo przewiduje możliwość wykorzystania aspektów społecznych w kryteriach oceny ofert.

Obowiązek polega na tym, że urzędnicy przygotowujący postępowania o zamówienia muszą rozważyć możliwość zastosowania w nich klauzul społecznych. Biorą przy tym pod uwagę cel i spodziewane korzyści społeczne oraz możliwości spełnienia wymogów klauzuli przez potencjalnych wykonawców. Mogą więc nie zastosować żadnej klauzuli w danym postępowaniu, ale taka decyzja musi wynikać z konkretnych przesłanek, np. małych szans na osiągnięcie korzyści społecznych czy też braku potencjalnych wykonawców, którzy spełnialiby warunki klauzul i jednocześnie mogliby zrealizować zamówienie.

 Monitorowaniem wykorzystania klauzul społecznych zajmuje się Biuro Pomocy i Projektów Społecznych. Zarządzenie dotyczy 53 jednostek w nim wskazanych, m.in. biur urzędu miasta, dzielnic, ośrodków pomocy społecznej, domów pomocy społecznej, Zarządu Oczyszczania Miasta, ośrodków sportu i rekreacji, Zarządu Dróg Miejskich czy straży miejskiej.

O SCWO

Pełna oferta i aktualności SCWO: warszawa.ngo.pl/scwo.

Skorzystaj z SCWO, także jeśli masz pytanie dotyczące zakładania lub prowadzenia organizacji pozarządowych, szukasz sali na działania swojej organizacji lub ciekawych szkoleń dla NGO:
🔈 warszawa.ngo.pl/scwo
☎ (22) 828 91 23
✉ scwo@warszawa.ngo.pl

Bądź na bieżąco ➡ fb.com/warszawa.ngo.

Projekt Stołeczne Centrum Wspierania Organizacji Pozarządowych współfinansuje m.st. Warszawa.